یکی از رودوزی‌های سنتی و زیبای ایران، که قدمت آن به زمان ساسانیان می‌رسد «ده‌یک دوزی» نام دارد.

«ده یک» در لغت به‌معنای یک دهم از چیزی است و در رودوزی‌ها به‌نوعی دوخت اطلاق می‌شود که نخ و سوزن از یک نقطه ده بار عبور نمایند و سپس به‌وسیله بستی به زمینه پارچه دوخته شوند.

این دوخت دارای جلوه خاصی است و به‌نظر برجسته می‌آید. از این دوخت برای تزیین حاشیه لباس‌ها، سفره قند، قاب آینه و … استفاه می‌شود.

پارچه مورد مصرف برای این دوخت، معمولا پارچه اطلس، ترمه و مخمل می‌باشد ( تا تحمل دوخت مکرر را داشته باشد). طرح‌های مورد استفاده برای ده‌یک دوزی عبارت‌اند از: بازوبندی، بند رومی، قابقابی، شاه عباسی، گلدانی، اشکال هندسی، محرابی و نقوش انسانی و جانورانی.

این رودوزی در شهرهایی چون: اصفهان، قزوین، تهران، یزد، کاشان و بندرعباس رایج می‌باشد.

ده‌یک دوزی در اصطلاح دوخت‌ها به‌نوعی دوخت اطلاق می‌شود که نخ و سوزن از یک نقطه‌ی زمینه، ده‌بار عبور داده شود و یا ده لا نخ شکل گرفته به‌وسیله‌ی بستی روی زمینه دوخته شود، این دوخت خصوصیات خاصی را در میان سایر دوخت‌ها به‌خود اختصاص داده است. این دوخت اولا دارای جلوه‌ی خاصی است، دارای برجستگی است، زمینه مشخص نسیت، در دوخت ده‌یک دوزی شیوه‌ی تفنن خاصی را به‌کار می‌گیرند که فوق‌العاده چشم‌نواز و تحسین برانگیز می‌باشد.

در مورد تاریخچه‌ی ده‌یک دوری با عنایت با این‌که موارد اصلی این دوخت را نخ گلابتون تشکیل می‌دهد، تاریخ مشترکی با گلابتون دارد، چنان‌که از تاریخ تمدن ایران باستان و هنر ایران در دوران ماد و هخامنشی و اشکانی و ساسانی بر می‌آید و نیز گفته‌های کریتوس رونوس و مهرهای استوانه‌‌ای مشکوف در خزانه‌ی تخت جمشید مؤید این امر می‌باشد که گلابتون‌دوزی، ده‌یک دوزی و ملیله‌دوزی از زمان هخامنشی در ایران رایح بوده و دوره به دوره سیر تحول تکمیلی را پیموده است، توجه خاص به آرایش البسه‌ی لشکری و دولتی، رواج این دوخت را روز به روز بیشتر نموده و فرآورده‌های هنری آن زمان به‌همراه زربفت‌های ایرانی، یکی از اقلام صادراتی آن روز را تشکیل می‌داده است.

در دوره‌ی اسلامی با توجه به تعهد هنرمندان ایرانی مبنی بر تهیه ۱۲ تخته پرده‌ی خانه‌ی خدا در شوش و شوشتر این هنر در خدمت تزیین پرده‌ها در آمد، علاوه بر این از این دوخت برای تزیینات پوشش ضریح‌ائمه اطهار (ع) و امامزده‌ها استفاده می‌نمودند.

دوره‌ی صفوی دوره‌ی شکوفایی این هنر می‌باشد، هنرمندان در روی پدیده‌های هنری خودشان اسم‌شان را نیز طراحی و سوزن‌وزی می‌نمودند. از این دوره علاوه بر پرده‌های نفیس و سوزنی و بقچه‌ها، تابلوهای جالبی که هر کدام نشانگر مهارت و توانایی بی‌نظیر هنرمندان صفوی است، در موره‌ها به یادگار مانده است، که دوران عظمت و مجد این هنر را نشان می‌دهد.

نمونه‌های بازمانده از دوران افشار، زند و قاجار در موزه‌ها نیز حکایت از رواج در موزه‌ها نیز حکایت از رواج و تنوع این دوخت‌ در دوران مزبور دارد.

شهرهای شوش، شوشتر، بندر لنگه، میناب، بندرعباس، اصفهان، کاشان، یزد، تبریز، تهران، قزوین، ارومیه، کرمان، استان آذربایجان غربی و قسمت‌های مختلف استان خوزستان مراکز اصلی تهیه محصولات ده‌یک دوزی بوده‌اند.

از این دوخت برای تزیین حواشی انواع لبا‌س‌ها، سفره، پرده‌ی خانه خدا، پرده‌های نفیس، بقچه، سوزنی، سجاده، تزیینات روی جعبه‌های جواهرات، کلاه‌ها، شب کلاه‌ها، تابلوهای تزیینی، جلد قرآنی، رویه‌ی پشتی، لبه‌های پرده، دیوارکوب، مچ‌ پیچ، سمبوسه، کیسه‌ی پول، جای قمدان، قاب آینه، جای مهر، رویه‌ی قوری، حنابندان، دامن، جای ساعت استفاده می‌نمایند.

نقوشی که در این دوخت مورد استفاده قرار می‌گیرد عبارتند از: بازوبندی، بند رومی، قابقابی، افشان، گل‌های شاه‌عباسی و اناری، گل‌های گلدانی، محرابی، انواع اسلیمی‌ها، بته جقه‌ای، سروچه، گل‌ها، تصاویر حیوانی و انسانی، کتیبه‌های خطی و نقشی، ترنجی، نیم ترنجی، سرترنجی، گل‌های حاشیه‌ای و جناغی و اشکال هندسی.

 

ده‌یک دوزی روی پارچه‌های اطلس، تافته، مخمل، ماهوت، چلوار، کرباس و ترمه انجام می‌گیرد. ده‌یک دوزی ممکن است به‌صورت ساده یا برجسته انجام شود. برای برجسته نمودن، ابتدا طراحی و نقش‌پردازی نموده و سپس نخ‌های پنبه‌ای با ابریشم خام یا حتی پنبه را به اندازه دلخواه روی طرح قرار داده و به‌وسیله بست‌هایی آن را روی زمینه محکم می‌نمایند.

ده‌یک دوزی را به دو روش خاص انجام می‌دهند. یا روی برجستگی‌ها را با استفاده از نخ گلابتون با گذراندن ده بار نخ و سوزن از یک نقطه ده‌یک دوزی می‌نمایند که لازمه این‌کار حتما استفاده از پارچه بافت محکم می‌باشد. و یا نخ گلابتون را ده لا ده‌لا کرده و روی برجستگی قرار داده و با بست‌های نزدیک به‌هم با نخ گلابتون یا نخ هم‌رنگ گلابتون به‌زمینه می‌دوزند و دوزنده در این روش می تواند با طرز قرار دادن نخ‌های ده‌لا و بست‌ها‌ی خیلی نزدیک به‌هم حالت خاص به ده‌یک دوزی ببخشد، که از دور حالت خیلی چشم‌نوازی را نتیجه دهد.

برای ده‌یک دوزی ساده ابتدا پس از طراحی و نقش‌پردازی روی زمینه، ابتدا دور تا دور طرح را بخیه‌هایی در امتداد هم می‌زنند، و بعد با نخ گلابتون از محل هر بخیه ده بار نخ را رفت و برگشت می‌دهند و یا با قرار دادن نخ ده‌لا شده گلابتون، آن را حالت داده و با بست‌های نزدیک به‌هم روی زمینه می‌دوزند.

برای سطح های عریض در گلابتون‌دوزی به‌شیوه ده‌یک دوزی عمل می‌کنند به‌طوری که ابتدا روی طرح را ده‌یک دوزی نموده و نخ‌های را ده بار در میان هر بخیه می‌گذارنند پس از آن برای این‌که نخ‌های بین دو بخیه به پارچه‌ وصل گردیده سبب دام بیشتر دوخت خواهند شد.

نخ گلابتون به‌صورت قرقره ای با کلاف است که اصطلاحا به آن «توله» می‌گویند، از نوع دوخت‌هایی که در این هنر یه‌کار می‌رود می‌توان به ده‌یک دوزی، بست‌دوزی، دوخت مورب و ساقه‌دوزی اشاره نمود.

این دوخت گاهی به تنهایی مورد استفاده قرار می‌گیرد ولی در اکثر موارد با : پولک، مروارید، منجوق، سنگ، نقده، شرفه‌دوزی، ده‌یک دوزی، پته‌دوزی، ابریشم‌دوزی،سرمه و ملیله‌دوزی همراه می‌باشد.

برای گلابتون‌دوزی در گذشته نخست طرح مورد نظر را روی کاغذ پیاده نموده و به‌وسیله سوراخ‌کردن کاغذ و استفاده از براده گچ و ذغال روی پارچه نقش‌پردازی می نمودند، در مرحله بعد پارچه را بر روی لبه دایره‌ای که کم یا کمان نام دارد قرار داده و اطراف آن‌را به‌وسیله یک تسمه چرمی که حالت دایره باشد و قطرش به‌وسیله یک پارچه را از اطراف می‌کشیدند تا همانند پوسته‌ای بر روی مساحت دایره چوبی قرار گیرد و یا به‌جای کم از کارگاه‌های مختلف استفاده می نمودند، سپس هنرمند به کمک سوزن‌های مخصوص و گلابتون سیمین و زرین عمل دوخت را انجام می‌دادند. شیوه دوخت نیز بدین ترتیب انچام می‌دادند. شیوه دوخت نیز بدین تریب بود که  صنعتگران و هنرمندان دست چپ خود را در قسمت پشت پارچه فرو برده و با دست چپ خود را در قسمت پشت پارچه قرار داده و سوزن را از روی کار به داخل پارچه فرو برده و با دست چپ نخ را که یک سر آن به قرقره  و سر دیگرش را گره خورده است به نوک برجسته سوزن آویخته، آن را از پارچه بیرون می‌کشیدند و مجددا در فاصله کوتاهی از محل خارج شدن سوزن و به روی خطوط  ترسیم شده بر روی پارچه ،عمل دوخت را تکرار می‌نمودند و بدین ترتیب دوختی زنجیره‌ای به‌وجود می‌آمد که اساس و بنیان گلابتون یا زرد‌دوزی است.

با عنایت به روش‌های مختلف گلابتون‌دوزی می‌توان روش‌ها را به دو دسته بزرگ تقسیم نمود.

۱- گلابتون‌دوزی‌هایی که در آن نخ‌های سیمین وزرین مستقیما زمینه اصلی را تزیین می‌دهد. مثل ده‌یک دوزی، پته‌دوزی، شمسه‌دوزی، شرفه‌دوزی، تسمه‌دوزی، کمند‌دوزی، ساقه‌دوزی، ابریشم‌دوزی، نقش‌زری، سکه‌دوزی، چشمه‌دوزی، اشرفی‌دوزی، برجسته‌دوزی، کتیبه‌دوزی، خطی و نقشی، شماره‌دوزی، نقده‌دوزی، قلاب‌دوزی و غیره.

۲- گلابتون‌دوزی‌هایی که برای اتصال و نصب روبان، نوار، یراق، قیطان یادانه، منجوق، پولک و غیره برای زمینه اصلی به کار گرفته می شود. مثل: یراق‌دوزی، کم‌دوزی، نوار‌دوزی، ملیله‌دوزی، پیله‌دوزی، تکه‌دوزی، منجوق‌دوزی، قیطان‌دوزی و غیره.